تحصیل و تعلیم بنیادینتحصیل و تعلیم بنیادین از افتخارات حوزه علمیه بوده چرا که نظام آموزشی حوزه‌های علمیه با میراثی هزارساله تنها بازمانده آموزش کهن اسلامی در این سرزمین‌اند. ۱ - نظام آموزشی حوزهتعلیم و تعلم به‌مثابه فریضه الهی از همان اوان ظهور اسلام آغاز شد چه اینکه پیامبر رحمت خود اولین معلم بود و مسجد اولین مدرسه. پیامبر دانش را بر همگان واجب شمرد و اجر طالب علم را با روزه‌دار شب‌بیدار برابر دانست. مسلمانان حول کتاب آسمانی خود به فراگیری علوم پرداختند از لغت و نحو و تفسیر گرفته تا فلسفه و طب و نجوم و هریک به‌ضرورتی. مدارس در قالب مکتب‌خانه‌ها و یا مدارس عالی همچون مدرسه نظامیه رونق بسیار گرفتند. حوزه‌های علمیه هنوز هم یاد خوش آن روزگاران را زنده نگاه داشته‌اند طالبان علم هرروز صبح زود شتابان به‌سوی مجلس درس در حرکتند؛ استاد آرام و شمرده درس را تقریر می‌کند.؛ صدای شیرین مباحثات و فریاد طلاب جوان که برای حل مسئله‌ای کارزاری به راه انداخته‌اند.... هرچند نظام آموزشی طلبگی دارای عناصر مشترک با دیگر نظام‌های آموزشی است از ویژگی‌های منحصر به فردی نیز بهره‌مند است. آموزش در اینجا پرورش ذهن و نفس است تعلیم و تعلم خود به‌تنهایی ارزشمند نیست وقتی ارزش میابد که با اخلاق و تهذیب همراه شود به عبارتی دیگر هدف این نظام آموزشی صرف یادگیری علوم نیست بلکه تعلیم و تربیت همراه یکدیگر مطلوب است. بر خلاف نظام‌های جدید آموزشی که تنها آموزش ذهنی مطلوب است در اینجا تربیت روحی و اخلاقی مقدم بر فراگیری علوم است. و جدایی این دو مضر به هریک شناخته می‌شود. [۳]
در جستجوی امر قدسی گفتگو با سید حسین نصر، ص ۱۰۶
از این‌رو استادان همراه آموزش معمول به آموزش نظری و عملی اخلاق می‌پردازند.۱.۱ - ویژگیهانظام طلبگی جزء معدود نظام‌های آموزشی که اکثر آموزندگان آن با میل و اراده شخصی و میل قلبی واردشده‌اند و به همین جهت است که طلبه فراگیری دروس را بدون فشار و تحکیم و تنبیه و انضباط‌های اداری-آموزشی می‌گذراند. [۴]
ضوابطی، مهدی، پژوهشی در نظام طلبگی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب چاپ اول ۱۳۵۹، ص ۱۸۰
۱.۱.۱ - محوریت علماز این مهم‌تر اینکه تحصیل علم نه برای کسب مدرک و نه حتی تحصیل علم برای علم است بلکه برای کمال انسانی است. از سویی دیگر دانش آموختن در هیچ زمانی متوقف نمی‌شود یعنی زمان مشخصی به‌عنوان پایان دوره تحصیل وجود ندارد. در این نظام تعلیم با تعلم همراه است؛ طلبه پس از گذراندن یک مرحله می‌تواند مدرس طلاب مرحله پایین‌تر باشد. به این ترتیب تدریس که همراه با یادآوری و تکرار است خود باعث افزایش کیفیت آموزش می‌گردد. در نظام آموزشی طلبگی استاد جایگاه بلندی دارد. استاد رکن اول آموزش و سرمشق علمی و عملی طلاب است. در حقیقت هر استاد وارث علمی استاد خویش است و به‌این‌ترتیب هر طلبه با استاد خویش شناخته می‌شود. (آموزش از محضر استاد یک ضرورت شمرده‌شده و فراگیری دانش با مراجعه فردی به کتاب‌های علمی بدون اشراف استاد نهی شده است) [۵]
حجتی، محمدباقر، تعلیم و تعلم در اسلام، ص ۳۶۳
۱.۱.۲ - محوریت استاداستاد به‌عنوان پدری روحانی، وظیفه هدایت اخلاقی طلاب را نیز عهده‌دار است. [۶]
حجتی، محمدباقر، تعلیم و تعلم در اسلام، ص ۳۵۰
ارتباط استاد و طلبه منحصر به مجلس درس نیست، طلبه سخت‌کوش هر وقت بخواهد می‌تواند محضر استاد را درک کند. استاد بی‌هیچ منتی پاسخگوی مشکلات اوست.۱.۱.۳ - انتخاب استادطلبه در انتخاب استاد آزاد است، طلبه می‌تواند استادان مختلفی که یک موضوع درسی را تدریس می‌کنند موردبررسی قرارداده شیوه‌ها و مهارت‌های تدریس آنها را ارزیابی نماید و آنگاه خود با محک قدرت تفهیم و حسن بیان، استاد خویش را برگزیند. [۷]
ضمیری، محمدعلی، تاریخ آموزش‌وپرورش، راهگشا، چاپ سوم ۱۳۷۳، ص ۱۱۴
مسلم است وقتی استاد منتخب و موردعلاقه فرد است دقت و علاقه به درس و گفتار استاد افزایش می‌یابد یادگیری باکیفیت بهتری انجام می‌گیرد.۱.۱.۴ - آزادی در بیان نظرطلبه در مجلس درس حاضرمی شود و به سخنان استاد به‌دقت گوش می‌دهد، طلبه می‌تواند هر وقت ایراد ویا ابهامی در درس استاد یافت آن را از او بپرسد و در اصطلاح بر استاد اشکال کند. پاسخ این سؤال می‌تواند هم جوابی برای پرسشگر باشد و هم فهم درس را تسهیل کند؛ از سوی دیگر استاد نیز که هرلحظه خود را در معرض سؤال و اشکالی می‌بیند با آمادگی و مطالعه در مجلس درس حاضر می‌شود. ۱.۱.۵ - مباحثهطلاب پس از پایان مجلس درس و مرور و مطالعه، آن را مباحثه می‌کنند. طلاب در گروه‌های سه و یا چهارنفری جمع می‌شوند ویکی به‌قید قرعه درس استاد را بازگو می‌کند. مباحثه ارزش‌های یادگیری و آموزشی فراوان دارد، یادگیری را تسهیل می‌کند، موجب یادآوری، انتقال و تعمیم آموخته‌ها می‌شود آنها را سنجش می‌کند. مباحثه صرف تکرار مفاهیم نیست بلکه تحکیم و فهم عمیق‌تر مفاهیم است. هرمفهوم از ذهن بیرون کشیده می‌شود و به کمک مفاهیم قبلی درباره آن بحث می‌شود. مباحثه از طریق دو جنبه فردی و گروهی استعداد و توانایی‌های طلبه را بالا می‌برد. فرد با ارائه درست مطالب از سوی گروه تشویق می‌شود واین تأیید از سوی گروه علاقه و میزان یادگیری را افزایش می‌دهد. مباحثه درافزایش دقت و سرعت انتقال، سنجش فوری، تمرین مدرسی، بروز استعداد و شکل‌گیری گرایش، ایجاد و تحکیم مناسبات گروهی بسیار مؤثر است. [۸]
ضوابطی، مهدی، پژوهشی در نظام طلبگی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب چاپ اول ۱۳۵۹، ص ۱۸۴
۱.۱.۶ - سنت تقریرسنت تقریر و حاشیه‌نویسی در میان طلاب حائز اهمیت است [۹]
مجله پیام حوزه سال دهم، شماره ۳۸، مصاحبه با عباسعلی عمید زنجانی.
درس استاد به‌طور کامل نوشته می‌شود، طلبه بعد از مباحثه و مطالعه دقیق درس اشکالات و نظرات خود را ذیل آن می‌نویسد در حقیقت طلبه با این روش همراه استاد در هر مسئله علمی نظر می‌دهد. نکته مهم اینکه آنچه بر دروس حوزه از همان ابتدا تا دروس عالی حاکم است ترویج تفکر و تدبر در مطالب و عدم پذیرش کورکورانه مباحث است یک طلبه همواره به خود این حق را می‌دهد که نسبت به مطالب مطرح‌شده در کتاب اشکال کند. این روحیه به او این جرات را می‌بخشد که در آینده فردی صاحب‌نظر گردد. و این همان است که ما به آن روحیه اجتهاد در نظام آموزش می‌گوییم. [۱۰]
ضمیری، محمدعلی، تاریخ آموزش‌وپرورش، راهگشا، چاپ سوم ۱۳۷۳، ص ۱۱۴
۱.۱.۷ - متون درسی قویمتون درسی در نظام آموزشی طلبگی مجموعه‌ای از کتاب‌ها است که به‌دست دانشمندان طراز اول هر رشته نوشته‌شده و دارای حواشی و شروح متعدد به‌وسیله استادان بلندپایه است این کتاب‌ها سابقه تعلیمی صدها ساله دارند. اگر چه برای مطالعه این متون زمان زیادی صرف می‌شوددر مقابل نثر علمی آنها برای طلاب دقت و صبر علمی به بار می‌آورد. این متون با داشتن نکات و ظرافت‌های علمی فراوان همیشه طراوت و تازگی خود را برای طلاب حفظ کرده‌اند. ازآنجاکه در این نظام آموزشی معیار کیفیت آموزش است ونه کمیت، متون درسی به خاطر پایان مقطع تحصیلی نیمه رها نمی‌شوند حتی خوانده نشدن یک صفحه از کتاب ویا عدم حضور در مجلس درس به معنای نقص در روند آموزش است بنابراین ممکن است یک متن آموزشی بازمانی بیش از زمان پیش‌بینی‌شده به اتمام رسد. ۱.۱.۸ - تحصیل بیوقفهدر نظام آموزشی طلبگی فارغ شدن از تحصیل بی‌معناست. واز همین رو مدرک تحصیلی که نشان از میزان و گرایش تحصیلی باشد در عمل جایگاهی ندارد. طلاب بر اساس استعداد و میزان تلاش علمی خود شناخته می‌شوند. [۱۱]
مطهری، مرتضی، ده گفتار، ص ۲۸۹
تنها اجازه‌نامه‌ها مانند اجازه نقل حدیث و اجازه‌نامه اجتهاد از گذشته مرسوم بوده است که نشان از گذراندن عالی‌ترین سطوح علمی است.گذشته از روش‌ها، محتوای آموزه‌ها در نظام طلبگی نیز محل بحث و دقت نظر است. علوم رایج در حوزه‌ها با محوریت کتاب و سنت شکل‌گرفته‌اند. از این روی در ابتدا آشنایی با زبان و لغت عربی در حد مطلوب، یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر محسوب می‌شود طلاب پس از گذراندن این دوره توانایی استفاده از متون دست‌اول زبان عربی را خواهند داشت. فراگیری تفسیر قرآن، کلام، منطق و فلسفه اسلامی از سطوح ابتدایی تا مراحل تکمیلی در حوزه‌ها رایج است. اما آنچه که امروز بسیار بر آن اهتمام می‌شود فراگیری فقه و اصول فقه است ازآن‌رو که روش استخراج احکام از کتاب و سنت و بررسی احکام و قوانین شرع نیاز به‌دقت علمی و ممارست بسیار دارد سالیان بسیاری به یادگیری این دو علم پرداخته می‌شود گستردگی این دو علم و بالتبع وجود کتاب‌های بسیار از گذشته تا به امروز باعث شده تبحر کامل در این دو علم نیاز به زمانی طولانی داشته باشد. ۲ - پانویس
۳ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تحصیل و تعلیم بنیادین»، تاریخ بازیابی ۹۵/۱۱/۱۱. رده‌های این صفحه : مقالات اندیشه قم
|